दश वर्षे जनयुद्ध स्थगन तथ शान्ति प्रकृयापछि सम्विधान बन्ने प्रकृयाका बेला प्रत्यक्ष कार्यकारीको आवाज उठाउने पहिलो पार्टी नेकपा माओवादी थियो । आज त्यो माग जेन्जी पुस्ताको प्रमुख बनेको छ । सुन्दा त गजव लाग्छ तर आफ्नै पार्टी नेतृत्व त हस्तान्तरण गर्न नचाहने लोभीपापी परम्परा भएको नेपाली राजनीतिको इतिहासमा प्रत्यक्ष कार्यकारी प्रमुख दयाको खानी, बुद्धको त्यागी चेत वा गान्धीको गालाले सजिएको हुनेछ भन्नेमा मलाई चाहिँ विश्वास छैन । अरूको विश्वासमाथि मेरो शङ्का पनि छैन ।

मैले पढेको इतिहासमा प्रत्यक्ष निर्वाचित तानाशाहहरूको चरित्र र मतदान गर्ने जनताको पश्चातापी कथा यस्तो छ ।-

इतिहासमा थुप्रै यस्ता उदाहरणहरू छन् जहाँ प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रमुखहरू (Elected Executive Heads) ले समयक्रमसँगै लोकतान्त्रिक संस्थाहरूलाई कमजोर पार्दै, आफ्नो शक्ति सुदृढ गर्दै निरङ्कुश तानशाह को रूप लिएका छन्। यस प्रक्रियालाई कहिलेकाहीँ ‘लोकतान्त्रिक क्षय (democratic backsliding)’ वा ‘निर्वाचन अधिनायकवाद (electoral authoritarianism)’ पनि भनिन्छ।

यस्ता केही प्रमुख देश र नेताहरूका उदाहरणहरू निम्न छन्:

१. जर्मनी (Germany):

* एडोल्फ हिटलर (Adolf Hitler) सन् १९३३ मा चान्सलर (Chancellor, कार्यकारी प्रमुख सरहको पद) को रूपमा वैधानिक तरिकाले सत्तामा आएका थिए। उनको नाजी पार्टीले निर्वाचनमा सबैभन्दा धेरै सिट जितेको थियो। पछि उनले ‘सक्षमता ऐन (Enabling Act)’ लगायतका कानूनी चालबाजी प्रयोग गरी लोकतान्त्रिक प्रक्रियाहरूलाई समाप्त गर्दै पूर्ण तानाशाह बने।

२. इटाली (Italy):

* बेनीटो मुसोलिनी (Benito Mussolini) ले सुरुमा राजनीतिक नेताको रूपमा समर्थन प्राप्त गरे र सन् १९२२ मा ‘रोम मा मार्च (March on Rome)’ पछि प्रधानमन्त्री बने। यद्यपि उनलाई पूर्ण प्रत्यक्ष निर्वाचनबाट चुनिएको कार्यकारी प्रमुख भन्न मिल्दैन, उनले वैधानिक ढङ्गले सत्तामा आएर पछि फासिस्ट अधिनायकवादी शासन स्थापना गरे।

३. भेनेजुएला (Venezuela): ह्युगो चाभेज (Hugo Chávez) सन् १९९८ मा प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति बनेका थिए। उनले थुप्रैपटक निर्वाचन जिते, तर संविधान परिवर्तन गर्ने र आफ्नो कार्यकाल लम्ब्याउने लगायतका कदमहरू चाले। उनको उत्तराधिकारी निकोलास मादुरो (Nicolás Maduro) को कार्यकालमा भेनेजुएलाको शासनलाई निर्वाचन अधिनायकवाद (electoral autocracy) को उदाहरण मानिन्छ।

४. टर्की (Turkey):

* रेचेप तैयप अर्दोआन (Recep Tayyip Erdoğan) सन् २००३ मा प्रधानमन्त्री र पछि प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति बने। उनको शासनकालमा उनले व्यापक संवैधानिक सुधारहरू गरे जसले राष्ट्रपतिको शक्तिलाई असाध्यै बढायो र उनलाई आलोचना गर्ने मिडिया, न्यायपालिका तथा विपक्षीहरूमाथि दमन गरिएको आरोप छ।

५. पोल्याण्ड (Poland) र हङ्गेरी (Hungary): यी युरोपेली देशहरूमा पनि निर्वाचित प्रधानमन्त्रीहरू को नेतृत्वमा लोकतान्त्रिक संस्थाहरू र कानूनी शासन (rule of law) कमजोर पारिएको भनी आलोचना हुने गरेको छ। यसलाई पूर्ण तानाशाही भन्न नमिल्ने भए पनि ‘लोकतान्त्रिक क्षय’ को उदाहरणको रूपमा लिइन्छ।

घटनाहरूले देखाउँछन् -आधुनिक तानाशाही प्रायः सैन्य बलले होइन, निर्वाचनको आवरणमा लोकतन्त्रका नियमहरूलाई भित्रबाटै नष्ट गरेर आउने गर्छ ।आज जेन्जीहरूको प्रमुख मागको रूपमा रहेको प्रत्यक्ष कार्यकारी प्रमुख क्रान्तिकरी भावुकता बोकेर पहिलो दोस्रो कार्यकालमा सांसारिक मोहमायाबाट मुक्त कुनै जोगी भावकै पात्र आए पनि कालान्तरमा लोभ र पाप भरिएको मानिस निर्वाचित हुनसक्दैन भन्न सकिन्न । यो भनेको टाडाबाट देखिने हिमालको सुन्दरता मात्र हो तर, त्यसको समिपताको ठिहिरो पर्वतारोहीलाई मात्र थाहा हुन्छ ।आजका जेन्जीहरूको माग पूरा भयो भने कालान्तरमा तिनीहरूकै सन्तानहरूले नै त्यो निर्वाचित तानाशाहलाई हटाउन फेरि गोली खाने छन् ।

निर्वाचित कार्यकारी प्रमुखहरू निरङ्कुश बन्नुको पछाडि केही सामान्य प्रवृत्तिहरू देखिन्छन्:

• लोकतान्त्रिक संस्थाहरूमाथि नियन्त्रण: न्यायपालिका, प्रेस र निर्वाचन आयोगजस्ता संस्थाहरूको स्वतन्त्रता समाप्त पार्ने वा तिनमा आफ्ना मानिसहरू भर्ना गर्ने।
• कानूनी मार्गको प्रयोग: संविधान वा कानुनमा परिवर्तन गरेर आफ्नै शक्ति बढाउने र आफ्ना कार्यकालहरू लम्ब्याउने।
• जनसमर्थनको दुरुपयोग: ठूला सामाजिक वा आर्थिक संकटको समयमा ‘राष्ट्रको मुक्तिदाता’ को रूपमा प्रस्तुत भएर जनताको समर्थनलाई प्रयोग गर्दै आफ्नो विरोधीहरूलाई ‘राष्ट्रको शत्रु’ घोषणा गर्ने।
• प्रचार र विरोधीको दमन: सरकारी मिडियाको प्रयोग गरी प्रचार प्रसार गर्ने र विपक्षी नेताहरू तथा आलोचकहरूलाई दबाउने, जेल हाल्ने वा डराउने।

यी उदाहरणहरूले देखाउँछन् – लोकतन्त्रमा संस्थागत नियन्त्रण र सन्तुलन (checks and balances) कति महत्त्वपूर्ण हुन्छ, किनकि तानाशाही सधैँ बलपूर्वक सैनिक विद्रोहबाट मात्र सुरु हुँदैन; यो निर्वाचनको माध्यमबाट पनि आउन सक्छ।

प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रमुखहरू जब निरङ्कुश बन्छन्, उनीहरूलाई हटाउने तरिका फरक-फरक हुने गर्दछ। उनीहरूलाई हटाउने मुख्य विधिहरूलाई निम्नअनुसार वर्गीकरण गर्न सकिन्छ:

१. सैन्य हस्तक्षेप वा विद्रोह (Military Intervention or Coup)

केही अवस्थामा, तानाशाही शासनलाई सेनाले हस्तक्षेप गरेर वा विद्रोह गरेर हटाइएको छ:

• जर्मनी (Adolf Hitler): हिटलरको शासन दोस्रो विश्वयुद्धमा जर्मनीको पराजय पछि समाप्त भयो, जहाँ मित्र राष्ट्रहरूको सैन्य शक्तिले उनलाई पराजित गर्‍यो। उनले पराजित हुनुभन्दा पहिले आत्महत्या गरेका थिए।
• इटाली (Benito Mussolini): मुसोलिनीलाई सन् १९४३ मा आफ्नै फासिस्ट ग्रान्ड काउन्सिलले मतदान गरेर पदबाट हटायो र पक्राउ गर्‍यो। पछि उनले जर्मनीको सहयोगमा एउटा कठपुतली राज्य चलाए पनि अन्ततः सन् १९४५ मा उनलाई इटालियन पक्षपातीहरूले कब्जा गरेर मारेका थिए।

२. जनविद्रोह र आन्दोलन (Popular Uprisings and Mass Movements)

जनताको ठूलो आन्दोलन र दबाबले पनि निरङ्कुश शासकहरूलाई हटाउन सक्छ:

• यद्यपि माथि उल्लेखित सूचीमा यो उदाहरण प्रत्यक्ष रूपमा नपरे पनि, धेरै ठाउँमा जनताको विरोध र आन्दोलनले सत्ता छाड्न बाध्य पारेका छन्। निरङ्कुश नेताहरूको विरोधमा भएका लाखौं मानिसहरूको प्रदर्शनले शासनको वैधता र नियन्त्रणलाई कमजोर पार्छ।

३. निर्वाचन मार्फत पराजय (Electoral Defeat – Rare but Possible)

यद्यपि निरङ्कुश शासकहरूले प्रायः चुनाव धाँधली गर्छन्, तर कहिलेकाहीँ उनीहरूले नियन्त्रण कायम राख्न नसक्दा वा कुनै न कुनै रूपमा विपक्षीसँग पराजित हुने खतरा हुन सक्छ। तर, यो बाटो पूर्ण तानाशाहीमा निकै दुर्लभ हुन्छ किनकि उनीहरूले निर्वाचन प्रणालीलाई नै ध्वस्त पारिसकेका हुन्छन्।

४. आन्तरिक शक्ति संघर्ष वा मृत्यु (Internal Power Struggle or Death)

केही तानाशाही शासकहरूलाई आन्तरिक शक्ति संघर्ष वा प्राकृतिक मृत्युपछि हटाइएको छ:

• जोसेफ स्टालिन (सोभियत सङ्घ): उनी प्राकृतिक मृत्यु ले मरे, तर उनको मृत्युपछि सोभियत सङ्घको राजनीतिक प्रणालीमा ‘वि-स्टालिनीकरण (De-Stalinization)’ को प्रक्रिया सुरु भयो।
• तानाशाहको मृत्यु पछि, उत्तराधिकारीहरूले पुरानो तानाशाहीलाई निरन्तरता दिन सक्छन् वा कम निरङ्कुश शासनको नेतृत्व गर्न सक्छन्।

वर्तमान ‘निर्वाचन अधिनायकवाद’ मा हटाउने तरिका-

भेनेजुएला (चाभेज/मादुरो) वा टर्की (अर्दोआन) जस्ता आधुनिक उदाहरणहरूमा, जहाँ ‘निर्वाचन अधिनायकवाद (Electoral Authoritarianism)’ छ, शासकलाई हटाउने प्रयास अझै जटिल छ:

• वैधानिक चुनौती: विपक्षीहरूले निर्वाचनहरू मार्फत चुनौती दिने प्रयास गर्छन्, तर ती निर्वाचनहरू प्रायः निष्पक्ष नहुने वा नतिजा अस्वीकार गरिने जोखिम हुन्छ।
• अन्तर्राष्ट्रिय दबाब: आर्थिक प्रतिबन्धहरू र अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको राजनीतिक दबाबले निरङ्कुश सरकारमाथि दबाब बढाउन सक्छ।
• सत्ता हस्तान्तरणलाई अस्वीकार: यदि निर्वाचनबाट पराजित भए पनि, उनीहरूले शान्तिपूर्ण सत्ता हस्तान्तरण गर्न अस्वीकार गर्न सक्छन्, जसले थप संकट निम्त्याउँछ।

संक्षेपमा भन्नुपर्दा: निरङ्कुश शासकहरूलाई प्रायः सैन्य पराजय, आन्तरिक विद्रोह, वा ठूलो जनआन्दोलन मार्फत हटाइएको छ, न कि सामान्य लोकतान्त्रिक निर्वाचन प्रक्रियाबाट।

वर्तमान विश्वमा प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी प्रमुखहरूले लोकतान्त्रिक प्रक्रियाबाट सत्तामा आएर पछि लोकतान्त्रिक संस्था र कानूनी शासनलाई कमजोर पारी निरङ्कुश वा अधिनायकवादी (Authoritarian) शासकको रूप लिएका थुप्रै उदाहरणहरू छन्। यस प्रकारको शासनलाई पूर्ण तानाशाही भन्दा पनि ‘निर्वाचन अधिनायकवाद (Electoral Authoritarianism)’ वा ‘प्रतिस्पर्धी अधिनायकवाद (Competitive Authoritarianism)’ भनिन्छ, जहाँ चुनाव त हुन्छ तर ती चुनाव निष्पक्ष वा स्वतन्त्र हुँदैनन्। यस्ता देशहरू र उनीहरूका नेताहरूको केही प्रमुख उदाहरणहरू निम्न छन्:

निर्वाचित कार्यकारीहरूले निरङ्कुशता अपनाएका प्रमुख देशहरू

रूसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन -उनी निर्वाचनबाट आएका कार्यकारी प्रमुख हुन् तर आफ्नो लामो शासनकालमा विपक्षीहरूलाई दबाउने, निर्वाचनमा धाँधली गर्ने र संवैधानिक सुधारमार्फत आफ्नो शक्तिको अवधि लम्ब्याउने काम गरेका छन्। उनको शासनलाई प्रायः ‘स्वतन्त्र नभएको’ अधिनायकवाद मानिन्छ।

टर्कीका राष्ट्रपति रेचेप तैयप अर्दोआन :-यिनले प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति बनेपछि व्यापक संवैधानिक सुधारहरू गरेर राष्ट्रपतिको शक्ति अत्यधिक बढाएका छन्। न्यायपालिका र मिडियाको स्वतन्त्रतामाथि नियन्त्रण कायम राखेको आरोप छ।

हङ्गेरीका प्रधानमन्त्री भिक्टर ओर्भान -उनी निर्वाचित प्रधानमन्त्री हुन्। उनको नेतृत्वमा ‘फिदेज (Fidesz)’ पार्टीले निर्वाचन प्रणाली, न्यायपालिका र मिडियालाई नियन्त्रणमा लिएर देशलाई ‘हाइब्रिड (Hybrid)’ वा ‘लोकतान्त्रिक क्षय’ भएको शासनतर्फ लगेको आरोप छ।

भेनेजोइला निकोलस मादुरो-उनी ह्युगो चाभेज को उत्तराधिकारीको रूपमा निर्वाचित भए। उनको शासनमा आर्थिक संकट र राजनीतिक दमन बढेको छ। धेरै अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरूले उनको निर्वाचनलाई अवैध घोषणा गरेका छन्।

फिलिपिन्सका राष्ट्रपति रोड्रिगो डुटेर्ते -यद्यपि उनी अहिले पदमा छैनन्, तर निर्वाचित राष्ट्रपतिको रूपमा उनको कार्यकाललाई विवादास्पद ‘लागूऔषध विरुद्धको युद्ध’ र राजनीतिक विरोधीहरूमाथि दमनका कारण अधिनायकवादी प्रवृत्तिको उदाहरण मानिन्छ।

एलसाल्बाडोरका राष्ट्रपति नायब बुकेले -उनी प्रत्यक्ष निर्वाचित राष्ट्रपति हुन्। उनले ग्याङ्हरू विरुद्ध लड्ने नाममा संकटकाल घोषणा गरी व्यापक मात्रामा गिरफ्तार गरेका छन् र न्यायपालिकाको स्वतन्त्रतामाथि हस्तक्षेप गरेको आरोप छ, जसले अधिनायकवादी प्रवृत्ति देखाउँछ।

यी नेताहरूले अपनाउने साझा रणनीतिहरू यस्ता छन्:

1. संस्थागत नियन्त्रण: निर्वाचनबाट जितेपछि उनीहरूले सबभन्दा पहिले न्यायपालिका, मिडिया, र निर्वाचन आयोग जस्ता स्वतन्त्र संस्थाहरूलाई आफ्नो नियन्त्रणमा लिने प्रयास गर्छन्।
2. कानूनी चालबाजी: संविधान संशोधन वा नयाँ कानुन बनाएर आफ्नो कार्यकाल लम्ब्याउने वा कार्यकारी अधिकारहरू बढाउने गर्छन् (जस्तै: रुसमा पुटिन)।
3. विपक्षीमाथि दमन: विपक्षी नेताहरू, पत्रकार र नागरिक समाजका अभियन्ताहरूलाई सरकारी निकायको दुरुपयोग गरेर दबाउने, पक्राउ गर्ने वा बदनाम गर्ने गर्छन्।
4. जनसमर्थनको उपयोग: उनीहरूले प्रायः राष्ट्रवाद (Nationalism) र ‘जनताको इच्छा’ को नारा लगाएर आफ्ना कार्यहरूको बचाउ गर्छन्।

यी घटनाहरूले देखाउँछन् -आधुनिक तानाशाही प्रायः सैन्य बलले होइन, निर्वाचनको आवरणमा लोकतन्त्रका नियमहरूलाई भित्रबाटै नष्ट गरेर आउने गर्छ ।

आज जेन्जीहरूको प्रमुख मागको रूपमा रहेको प्रत्यक्ष कार्यकारी प्रमुख क्रान्तिकरी भावुकता बोकेर पहिलो दोस्रो कार्यकालमा सांसारिक मोहमायाबाट मुक्त कुनै जोगी भावकै पात्र आए पनि कालान्तरमा लोभ र पाप भरिएको मानिस निर्वाचित हुनसक्दैन भन्न सकिन्न । यो भनेको टाडाबाट देखिने हिमालको सुन्दरता मात्र हो तर, त्यसको समिपताको ठिहिरो पर्वतारोहीलाई मात्र थाहा हुन्छ ।आजका जेन्जीहरूको माग पूरा भयो भने कालान्तरमा तिनीहरूकै सन्तानहरूले नै त्यो निर्वाचित तानाशाहलाई हटाउन फेरि गोली खाने छन् ।

नोट :लेख धरावासीको फेसबुकबाट लिइएको हो ।